Terugschrikkende profeten

Volgens één van de verhalen over de eerste openbaring aan Mohammed bevond deze zich in retraite op de berg Hirā’ toen de engel Djibrīl (Gabriël) tot hem kwam:

• In de woorden van de Profeet zelf: Terwijl ik sliep kwam Djibrīl bij mij met een brokaten deken met schrifttekens erop. Hij zei: ‘Lees voor!’ Ik zei: ‘Ik kan niet lezen (mā aqra’u).’ Vervolgens drukte hij daarmee mijn keel zo krachtig toe dat ik dacht dat het de dood was. Toen liet hij me los en zei: ‘Lees voor!’ Ik zei: ‘Ik kan niet lezen.’ Toen drukte hij weer zo hard dat ik dacht dat het de dood was. Toen liet hij me los en zei: ‘Lees voor!’ Ik zei: ‘Wat moet ik dan voorlezen? (mā dhā aqra’u)’ en dat zei ik alleen om van hem af te komen, want ik was bang dat hij het nog eens zou doen. Hij zei: Lees voor in de naam van jouw Heer die geschapen heeft,
 de mens geschapen heeft uit een bloedklomp.
 Lees voor: Zeer edelmoedig is uw Heer, 
die onderwezen heeft het gebruik van de pen, 
de mens onderwezen heeft wat hij niet kende. [koran 96:1–5]
  Dat reciteerde ik; toen liet hij mij los en ging weg, en toen ik ontwaakte was het alsof het in mijn hart gegrift stond.
  Nu was er geen schepsel waar ik een groter hekel aan had dan dichters en bezetenen; ik kon ze niet zien of luchten. En ik dacht: ‘O wee, deze nietswaardige’—hij bedoelde zich zelf—‘is een dichter of een bezetene. Maar dat zullen de Qurayshieten nooit van mij zeggen! Ik zal hoog de berg opklimmen en mij eraf storten; dan heb ik rust.’ Dus ging ik met die bedoeling op weg en toen ik halverwege de berg was hoorde ik een stem uit de hemel die zei: ‘Mohammed! Jij bent de gezant Gods en ik ben Djibrīl.’ Ik keek naar boven, naar de hemel, om te zien wie er sprak, en daar was Djibrīl, in de gedaante van een man, die met zijn voeten naast elkaar aan de einder stond, en hij zei: ‘Mohammed! Jij bent de gezant van God en ik ben Djibrīl.’ Ik bleef naar hem staan kijken, en dat bracht mij van mijn voornemen af; ik ging vooruit noch achteruit. Toen wilde ik mijn gezicht van hem afwenden, maar waar ik ook keek aan de horizon, overal zag ik hem weer. Zo lang bleef ik daar staan, zonder een stap vooruit of achteruit te doen, dat Khadīdja haar boden stuurde om mij te zoeken; zij kwamen tot aan Mekka en gingen weer terug, terwijl ik nog op diezelfde plaats stond. Toen verliet Djibrīl mij. Ik ging terug naar mijn gezin en ging bij Khadīdja zitten, dicht tegen haar aan.

Dit verhaal gaat over wat christelijke theologen een ‘roepingsvisioen’ noemen. Van verscheidene profeten wordt in het Oude Testament beschreven hoe zij zeggen de taak waartoe God hen roept niet aan te kunnen.
Mozes wordt opgedragen zijn volk uit Egypte naar het land Kanaän over te brengen. Hij heeft een aantal uitvluchten, en voert tenslotte aan: ‘Neem mij niet kwalijk Heer, maar ik ben geen goed spreker. […] Ik kan nooit de juiste woorden vinden’ (Exodus 4:10).
Jesaja ziet een ontzagwekkend visioen van de Heer, omgeven door twee serafs. Hij roept uit: ‘Wee mij! Ik moet zwijgen, want ik ben een mens met onreine lippen…’ (Jesaja 6:5).
Jeremia zegt bij zijn roeping: ‘Nee Heer, ik kan het woord niet voeren, ik ben te jong’ (Jeremia 1:6).
Ezechiël schrikt ontzettend en werpt zich ter aarde bij het zien van een geweldig visioen (Ezechiël 1–3).

De profeten hebben natuurlijk gelijk; inderdaad kunnen zij hun taak niet zonder meer volbrengen. Maar God maakt hen bereid, sterkt hen, geeft hun zijn woorden in en dan gaat het. Jesaja’s onreine lippen worden gereinigd met een gloeiende kool van het altaar; daarna wil hij wel profeteren. Ezechiël wordt door God opgeheven en wordt een boekrol te eten gegeven; Mohammed krijgt de Schrift bijna letterlijk zijn strot in geduwd. Van zowel Ezechiël (Ez. 3:14–15) als Mohammed wordt verteld dat zij na hun roepingservaring behoorlijk van slag zijn.
Alleen de bijbelse profeet Jona zegt niet dat hij geen profeet kan zijn, hij weigert het gewoon. God draagt hem op naar Nineve in Irak te gaan, maar hij neemt een schip de andere kant op, met het welbekende gevolg.

Een beetje lastig zijn in het verhaal over Mohammeds roeping de woorden mā aqra’u, hierboven vertaald met: ‘Ik kan niet lezen’— waarbij in die oude tijd lezen altijd neerkwam op: hardop voorlezen, reciteren.
mā aqra’u wordt vaak vertaald met: ‘wat zal ik lezen?’. Uitgesloten is dat niet, maar meer voor de hand ligt daarvoor het Arabische mā dhā aqra’u. Bovendien: in het verhaaltje staat twee maal mā aqra’u en eenmaal mā dhā aqra’u: dat is contrasterend bedoeld.
mā aqra’u is in allerlei vormen van modern(!) gesproken Arabisch een neutraal: ‘ik lees niet/zal niet lezen/ga niet lezen.’ In de schrijftaal was en is dat echter lā aqra’u.
mā + imperfectum. Volgens W. Fischer, Grammatik des klassischen Arabisch, Wiesbaden ²1987, § 321 “bestreitet mā mit Impf. den Vorgang oder dessen Möglichkeit: [… ] mā yarāka, ‘er sieht dich gar nicht, kann dich nicht sehen’.” De andere grammatica’s van het klassiek Arabisch hebben niets belangwekkends te melden.

Op grond van dat dunne zinnetje bij Fischer én de bovenstaande bijbelse voorbeelden heb ik in het verhaal over Mohammeds roeping gekozen voor de vertaling: ‘Nee, ik kan niet lezen’.

Terug naar Inhoud

De Mutalammisbrief: een Arabische Uriabrief

Al-Mutalammis was een Arabische dichter, die aan het hof van de christelijke koning ‘Amr ibn Hind (reg. 554–69) in het Iraakse al-Hīra verkeerde. Ook zijn neef Tarafa ibn ‘Abd was daar. Dat was een veel belangrijkere dichter, die echt beroemd is geworden, terwijl Mutalammis maar een klein œuvre had, dat ook nog voor een groot deel handelde over zijn traumatische ervaring met koning ‘Amr en de zog. Mutalammisbrief (sahīfat al-Mutalammis).

Hofdichters hadden indertijd de taak de koning en diens stam te bezingen in lofdichten en diens vijanden of andere minderwaardige personen of stammen uit te schelden in scheld- of smaadgedichten. Soms liep dat echter even anders: wanneer een dichter bij voorbeeld slecht gehumeurd was, een kater had, zichzelf overschatte, in ongenade viel, of als de vorst erg treuzelde met het uitkeren van eregelden werd er ook wel eens een smaaddicht op de goedgunstige heer zelf gedicht. De dichters maakten royaal gebruik van hun vrijheid van meningsuiting en scholden dat het een aard had.
Zo dichtte Mutalammis bij voorbeeld (het lidwoord al- bij zijn naam laat ik verder maar weg):

Een koning die vrijt met zijn eigen moeder en haar personeel. [Van het vele neuken] is hij slap in zijn gewrichten en zijn pik is [dun geworden] als een kohlstift.

Aan de deur nodigt hij iedere smekeling binnen, maar als hij dan met hem alleen is gaat de man als een beest tekeer.¹

Qua grofheid doet dit niet onder voor wat in de Nederlandse sociale media aan gescheld circuleert. Maar bij deze oude dichters rijmde het en was het metrum in orde.

De koning was not amused en besloot zich van de beide dichters te ontdoen door hen ver weg te sturen. Wellicht waren ze in al-Hīra te populair om hen ter plaatse te elimineren? Ze werden naar de gouverneur van Bahrayn gestuurd, voor wie ze elk een kennelijk verzegelde brief meekregen, op vertoon waarvan hun allerlei geschenken zouden worden gegeven.

Hij[, Mutalammis,] verkeerde in het gezelschap van ‘Amr ibn Hind, de koning van al-Hīra, hij en Tarafa ibn al-‘Abd, en beiden dichtten ze scheldgedichten op hem. De koning schreef met betrekking tot hen twee brieven aan zijn stadhouder in Bahrayn. Hij liet hun doorschemeren dat hij daarin bevel had gegeven, hun beloningen te geven, maar in werkelijkheid beval hij hen ter dood te brengen.
Ze gingen op weg, en toen ze in Nadjaf gekomen waren kwamen ze langs de weg een oude man tegen, die tegelijkertijd urineerde, een stuk brood at, en de luizen uit zijn kleren haalde en platsloeg.
Mutalammis zei: ‘Zo’n domme ouwe vent heb ik nog nooit gezien.’ ‘Hoezo?’ vroeg de oude, ‘ik verwijder wat lelijks, ik breng iets goeds naar binnen en ik dood een vijand. Veel dommer is iemand die zijn eigen doodvonnis meedraagt.’
Al-Mutalammis bekroop nu de twijfel, om wat hij had gezegd. Er kwam een jongeman uit al-Hīra langs en aan hem voeg Mutalammis: ‘Kun jij lezen, jongen?’ ‘Ja,’ antwoordde hij, waarop hij het zegel verbrak en de brief aan de jongen overhandigde. Er stond in: ‘Als Mutalammis bij je komt, hak hem dan zijn handen en zijn voeten af en begraaf hem levend.’ Toen zei hij tegen Tarafa: ‘Geef hem ook jouw brief te lezen; bij God, daar staat vast hetzelfde in.’ Maar Tarafa zei: ‘Nee, mij durft hij zoiets niet aan te doen.’
Al-Mutalammis gooide zijn brief in de rivier, met de woorden: ‘Daarmee gooi ik ook mijn huis weg,’ en hij vertrok naar Syrië. Maar Tarafa trok verder naar Bahrayn [en werd ter dood gebracht].
Zo werd de ‘Mutalammisbrief’ spreekwoordelijk.²

Bij ons heet zo’n brief die de overbrenger ervan onheil brengt een Uriabrief, naar het bijbelse verhaal over koning David en Bathseba (2 Samuel 11: 14–17). David zag vanaf het paleisdak hoe zijn buurvrouw Bathseba een bad nam en voelde zich zeer tot haar aangetrokken. Haar man Uria diende als soldaat in zijn leger. Hij was een Hethiet: een buitenlander dus, maar een goed geïntegreerde (2 Sam. 11:11). Van het een kwam het ander: Bathseba raakte zwanger van de koning; haar man rook lont en wilde niet meer naar haar terug. Nu gevoelde de koning de behoefte Uria uit de weg te ruimen, zodat hij met haar kon trouwen. Hij stuurde hem naar zijn opperbevelhebber met een brief, waarin deze bevel kreeg Uria bij een veldslag zodanig aan het front op te stellen dat hij zou sneuvelen. Zo gebeurde het, en zo had David de weg vrijgemaakt voor zijn huwelijk met de weduwe—uiteraard na een passende periode van rouw.

Als U nog een klassieke opleiding hebt genoten spreekt U misschien eerder van een Bellerophontische brief. Bellerophon werd namelijk door Proteus naar koning Iobates van Lycië gestuurd met een verzegelde opdracht om hem te doden. Maar de koning had er geen zin in en stuurde hem uit om het vuurspuwende monster Chimaera te doden, in de hoop dat dat zijn ondergang zou worden. Hier miste de brief zijn volle uitwerking, want Bellerophon slaagde er natuurlijk wel degelijk in, dat monster te vernietigen..

En anders herinnert U zich misschien wat de beide detectives Jansen en Jansens overkwam in de Chinese stad Hou Kou. Zij hadden een introductiebrief voor de plaatselijke politiecommissaris, die zij echter kwijt raakten en die door Kuifjes vriend Tchang was vervangen door een brief waarin in het Chinees te lezen stond: ‘Indien u niet bemerkt hebt dat wij twee gekken zijn, dan is dit daarvan het officieel bewijs.’ De commissaris moest erg lachen en liet ze de deur uit gooien.³

Vreemd is dat Mutalammis en Tarafa in het verhaal blijkbaar niet konden lezen, terwijl ze dat van een willekeurige jongen op straat wel meenden te kunnen verwachten. Of zouden de vertellers ervan uit zijn gegaan dat de brieven in het Pahlavi of Aramees waren geschreven? Maar al-Hīra was toch juist een Arabisch koninkrijk? Hoe dan ook: een Uriabrief moet goed verzegeld zijn of in een vreemde taal zijn gesteld, of beide.

Zonder twijfel wemelt het in de wereldliteratuur van de Mutalammis-, Uria-, of Bellerophonbrieven. De benaming Uriabrief is vooralsnog het meest passend, want het verhaal over Uria lijkt het oudst. De oudste versie van het Hebreeuwse boek Samuel dateert immers van de vijfde of zesde eeuw voor Christus. Of zou er nog een Egyptische of Babylonische voorloper zijn?

EXCURS: NOG NIET HELEMAAL AF
Geen Uriabrief, maar wel wat Uria ziet David Powers⁴ in de verhalen over Zaid, de geadopteerde en later, na de opheffing van het adoptieprincipe, weer ‘ontzoonde’ zoon van de profeet Mohammed, die echter toch een zeer hoge positie in de vroege elite bleef innemen. De parallel loopt als volgt:
Uria was een soldaat uit het buitenland, Zaid was oorspronkelijk een slavenjongen uit Noord-Arabië geweest. David begeert de vrouw van zijn soldaat; Mohammed begeert de ex-vrouw van zijn (ex-)zoon. David schrijft de Uriabrief die diens sneuvelen aan het front tot gevolg heeft; Mohammed zet zijn legeraanvoerder Zayd in de eerste linie bij een veldslag die wel verloren móest worden zodat ook hij omkomt.
Maar de overeenkomst is toch niet heel groot. Er is geen brief, en Zayd was ‘al klaar’ met die vrouw toen Mohammed zin in haar kreeg; dat staat duidelijk in koran 33:37.
Wat er aan Uria-achtigs overblijft is de welhaast geplande of tenminste voorziene dood van Zayd als eerste legeraanvoerder in de slag bij Mu’ta, bij de Dode Zee. Die slag is buitengewoon onhistorisch (Een langere tekst over die slag hier). Drieduizend moslims zouden daar tegenover een overmacht van honderdduizend Romeinen gestaan hebben, die werden aangevoerd door niemand minder dan keizer Heraclius persoonlijk. Geen wonder dus dat die slag door de Arabieren werd verloren. Er stierven aan Arabische kant slechts acht of negen man, waaronder drie legeraanvoerders, wat merkwaardig is. De dood van die drie aanvoerders (Zayd, Dja‘far ibn abī Tālib en ‘Abdallāh ibn Rawāḥa) was door Mohammed bijna ‘gesuggereerd’:

In de maand djumādā al-ūlā van het jaar 8 [629] stuurde de Profeet een leger naar Mu’ta, onder commando van Zayd ibn Hāritha. Als Zayd zou sneuvelen zou het bevel aan Dja‘far ibn abī Tālib; als ook deze zou vallen, zou ‘Abdallāh ibn Rawāha het commando overnemen.⁵

Later, of volgens een bron juist terwijl de slag woedde, zag Mohammed het voor zijn geestesoog precies zo als hij had voorzegd. @CITAAT VOLGT@⁶ Toen ze alle drie gesneuveld waren nam de later zo beroemde Khālid ibn al-Walīd het bevel over.

Het is natuurlijk niet zo dat Mohammed zelf die bevelhebbers in recordtijd de dood in heeft gejaagd; dat deden verhalenvertellers heel veel later. Toen de vroege islamitische geschiedenis werd opgezet, zo vanaf 700, waren bepaalde personen blijkbaar ongewenst en moesten op de een of andere manier uit het verhaal weggeschreven worden; ongeveer zoals in de Sovjet-Unie bepaalde personen van officiële foto’s werden weggeretoucheerd. Die zogenaamde slag bij Mu’ta kon dienen om ze op te ruimen. Zayd moest dood nog voordat Mohammed stierf; niet vanwege een vrouwengeschiedenis, maar omdat hij als (ex-)zoon bij de opvolging van de profeet dwars had kunnen liggen. Dat heeft dus weinig met Uria te maken. Maar Powers voert altijd alle bijbelse parallellen en associaties in de sira-verhalen aan, en dat is wel een goede zaak, want er staat veel bijbels in de sira.

NOTEN
1. K. Vollers, Die Gedichte des Mutalammis, Arabisch und Deutsch, Leipzig 1903, 38/13, 14; kāmil –di). Poëzie poëtisch vertalen kan ik niet, maar U krijgt zo toch een indruk.

مَلِكٌ يُلاَعِبُ أُمَّهُ وَقَطِينَهَا * رِخْوُ المَفَاصِلِ أَيْرُهُ كَالمِرْوَدِ
بالبابِ يَطْلُبُ كُلَّ طَالِبِ حَاجَةِ  *  فَإذَا خَلَا فَالمَرْءُ غَيْرُ مُسَدَّدِ

2. Ibn Qutayba, al-Shi‘r wal-shu‘arā’, uitg. Aḥmad Muḥammad Shākir, 2 dln. Cairo 1966, i, 181–2.

وكان ينادم عمرو بن هند ملك الحيرة، هو وطرفة بن عبد فهجواه، فكتب لهما إلى عامله بالبحرين كتابين، أوهمهما أنه أمر لهما فيهما بالجوائز، وكتب اليه يأمره بقتلهما. فخرجا حتى إذا كانا بالنجف، إذا هما بشيخ على يسار الطريق، يُحدِث ويأكل من خبر في يده، ويتناول القمل من ثيابه فيقصعه. فقال المتلمس: ما رأيت كاليوم شيخًا أحمق. فقال الشيخ: وما رأيتَ من حمقي؟ أُخرج خبيثاً وأْدخل طيباً وأقتل عدواً، أحمق مني والله من حامل حتفه بيده. فاستراب المتلمس يقوله، وطلع عليه غلام من أهل الحيرة، فقال له المتلمس: أتقرأ يا غلام؟ قال: نعم. ففكّ صحيفته ودفعها إليه، فإذا فيها: أما بعد، فإذا أتاك المتلمس فاقطعْ يديه ورجليه وادْفنه جيَّا. فقال لطرفة: ادفع إليه صحيفتك يقرأها، ففيها والله ما في صحيفتي. فقال طرفة“ كَلاّ، لم يكن ليجترئ عليَّ. فقذف المتلمس يصحيفته في نهر الحيرة وقال: قدفت به البيت، وأخذ نحو الشأم. وأخذ طرفة نخو البحرين.
فضُرب المثل بصحيفة المتلمس.

3. Hergé, De avonturen van Kuifje. De Blauwe Lotus, uitg. Casterman, 1947, blz. 46–47.
4. David S. Powers, Zayd, Philadelphia 2014, zie Subject Index onder Uriah the Hittite.
5. Ibn Ishāq (704–767): Das Leben Muhammed’s nach Muhammed Ibn Ishâk bearbeitet von Abd el-Malik Ibn Hischâm, uitg. F. Wüstenfeld, Göttingen 1858–60, 791; vertaling: Ibn Ishaak, Het leven van Mohammed, vert. Wim Raven, Amsterdam 2000, 202.
6.

Diacritische tekens: al-Ḥīra, Ṭarafa ibn ʿAbd, ṣaḥīfat al-Mutalammis, Baḥrayn, Djaʿfar ibn abī Ṭālib, ʿAbdallāh ibn Rawāḥa, Ibn Isḥāq

Terug naar Inhoud

Aisja, een geval van accommodatie

Ja hoor, er kwam weer zo’n vraag binnen: ‘Wat zegt de Koran over Aisja?’¹ Niets, geachte lezers, helemaal niets.² Maar moslims hebben sinds eeuwen gemeend toch iets over haar in de Schrift te kunnen lezen. Koran 24:11 bij voorbeeld zou zelfs over haar geopenbaard zijn:

Zij die de leugen hebben verbreid zijn slechts een kleine groep onder u. Beschouwt het niet als iets slechts voor u, neen, het is juist iets goeds. Ieder van hen wordt de zonde die hij begaan heeft aangerekend, maar de grootste boosdoener wacht een ontzaglijke straf.

En eigenlijk horen de volgende verzen daar nog bij:

Hadden de gelovige mannen en vrouwen, toen jullie het hoorden, maar iets goeds bij zich zelf gedacht. […] Toen jullie elkaar napraatten en oppervlakkig spraken over iets waarover jullie niets wisten, en dat jullie onbelangrijk vonden, terwijl het toch bij God zwaar weegt. [Koran 24:12–15]

Ziet U hier iets over Aisja? In geen velden of wegen. Hier iets over haar te lezen lukt alleen als U een heel verhaal op de koop toe neemt, namelijk dat van de ‘leugen’ (al-ifk), dat dateert van decennia na de koran en niet teruggaat op de profeet, zoals dat bij hadithen graag wordt gezien, maar op verschillende vertellers. Dat verhaal loopt alsvolgt: Aisja blijft tijdens een reis even achter. De karavaan vertrekt zonder te bemerken dat zij ontbreekt. Zij wordt terugbezorgd door een man, en dadelijk circuleert het gerucht dat deze de situatie misbruikt heeft. Een lastercampagne komt op gang, die zelfs de profeet niet onberoerd laat: hij negeert Aisja een tijdlang. Het verhaal zelf vindt U hier. Tenslotte komt alles nog goed, doordat God zelf ingrijpt en de bovenstaande koranverzen openbaart, waardoor Aisja van schuld wordt vrijgepleit en de schuldigen straf wordt aangezegd. Dit alles ‘weten’ we dus uit dat verhaal, dat niet uit de koran stamt, maar uit de profetenbiografie. Het wordt eeuw in, eeuw uit in korancommentaren en profetenbiografiën herhaald, maar omdat de schrijvers daarvan slechts gewone mensen waren — heiligen of kerkvaders kent de islam niet — is niemand eraan gebonden.

Als er veel korantekst in een verhaal zit zijn er grof gezegd twee mogelijkheden. 1. De korantekst staat centraal en het verhaal dient om die korantekst te verklaren. Dat heet koranexegese of tafsīr. 2. Er was eerst een verhaal en om dat overtuigender of stichtelijker te maken worden daar koranverzen in aangebracht; verzen die oorspronkelijk misschien heel ergens anders over gingen. Dat heet ‘koraniseren’.
In ieder geval zal de korantekst tenminste enkele tientallen jaren ouder zijn dan het verhaal.

Het verhaal over Aisja’s onschuld diende om een lastercampagne over haar onkuisheid te ontkrachten. Waarom zou iemand de bloedjonge vrouw van de profeet willen bezwadderen, een of twee jaar na hun huwelijk? Dat moet pas veel later zijn gedaan, met terugwerkende kracht, toen de profeet allang dood was en toen Aisja politiek actief was en in conflict met kalief ‘Alī (reg. 656–661). De auteur(s) doen overdreven veel moeite om de onschuld van Aisja aan te tonen en ze trekken daarbij alle registers open, ook koranische, want die klinken heerlijk vroom. Een oorspronkelijk verband tussen het verhaal en die koranverzen zie ik niet. De koran is erbij gesleept.

Aisja is lang niet het enige onderwerp waarover moslims graag iets in de koran hadden gelezen en dat uiteindelijk ook doen.²

———–

Mulier amicta sole

Ik was benieuwd of christenen ook zulke gevallen kennen en inderdaad, bij de Maagd Maria, de topvrouw van de christenen, was het meteen raak. Over haar staat wel iets in de bijbel (het bekende ‘kerstverhaal’ plus nog enkele andere snippers), maar voor de miljoenen echte Maria-vereerders was dat blijkbaar niet genoeg. Men heeft dus een aantal bijbelteksten geherinterpreteerd om aan hun verlangens te voldoen. In Openbaring 12:1 is bij voorbeeld sprake van ‘een vrouw bekleed met de zon, met de maan onder haar voeten en een krans van twaalf sterren op haar hoofd.’ ³ Zij is hoogzwanger en een zevenkoppige draak staat al te wachten om haar kind te verslinden, maar dat wordt gered en naar de Heer gebracht. Je zou hierbij inderdaad even aan de moeder Gods kunnen denken, want dat kind is ‘een zoon, die alle volken met een ijzeren herdersstaf zal hoeden,’ en die ijzeren staf is vlgs. 19:14 ook het attribuut van Christus. Maar dan had de auteur van de Openbaring wel een heel andere visie op Jezus en zijn moeder dan de evangelisten. Misschien had hij eerder Eva, of de vrouw in het algemeen in zijn hoofd: al in Genesis 3:15 wordt immers de strijd tussen de slang en de vrouw en haar nageslacht voorzegd.⁴

Turris davidica

Nog vergezochter is het, Maria te ontdekken in Hooglied 4:4, waar ‘Salomo’ over zijn geliefde dicht: ‘Je hals is als de toren van David (turris davidica) die in ringen is gebouwd, die met schilden is behangen, met wel duizend schilden van helden.’⁵ Dat wordt door de katholieke Christenheid ook op Maria betrokken. Ieder verband met de pas eeuwen later levende moeder van Jezus lijkt hier ver te zoeken. De behoefte aan bijbelverzen over haar was blijkbaar zo enorm dat ook dit vers voor het gewenste doel kon worden aangewend. Dat heet accomodatie: een dogmatisch correcte en liturgisch bruikbare toepassing van een schriftwoord of een heilige persoon of zaak, die echter geen steun vindt in de tekst. Het punt van vergelijking is in dit geval blijkbaar de stevigheid van een toren en de bescherming die ervan uitgaat.

Een geval van accomodatie waar ook de protestanten aan meedoen is in de woorden: ‘… Gods wind/geest(?) zweefde over het water’ (Genesis 1: 2)⁶ de Heilige Geest, het derde lid van de Heilige Drieëenheid/Drievuldigheid, te ontdekken.

Zonder twijfel bestaan er nog veel meer bijbelverzen waarin men heel andere onderwerpen zonder steun van de tekst behandeld heeft gezien.

Moslims en christenen hebben verschillende werkwijzen, maar allen bedienen zij zich vrijmoedig bij hun heilige schrift, wanneer zij daarin iets willen lezen dat er niet in staat. Tot de eigenschappen van heilige schriften behoort, dat zij schier oneindig rekbaar zijn, tot ver buiten de grenzen van hun tekst.

NOTEN
1. Naar verluidt was Aisja de lievelingsvrouw van de profeet Mohammed. Zie over haar hier en hier en hier.
2. Er staat heel veel niet in de koran; zie daarover hier
3. Mulier amicta sole et luna sub pedibus eius et in capite eius corona stellarum duodecim. Het oorspronkelijke Grieks kunt U natuurlijk ook krijgen: γυνὴ περιβεβλημένη τὸν ἥλιον, καὶ ἡ σελήνη ὑποκάτω τῶν ποδῶν αὐτῆς, καὶ ἐπὶ τῆς κεφαλῆς αὐτῆς στέφανος ἀστέρων δώδεκα, maar zulke dingen klinken in het Latijn vaak veel beter.
4. En de woorden ‘haar nageslacht’ (τοῦ σπέρματος ἀυτῆς, de semine eius) worden weer opgepakt in Openbaring 12:17.
5. Sicut turris David collum tuum, quae aedificata est cum propugnaculis: mille clipei pendent ex ea, omnis armatura fortium. כְּמִגְדַּל דָּוִיד צַוָּארֵךְ, בָּנוּי לְתַלְפִּיּוֹת; אֶלֶף הַמָּגֵן תָּלוּי עָלָיו, כֹּל שִׁלְטֵי הַגִּבֹּרִים.
6. וְרוּחַ אֱלֹהִים, מְרַחֶפֶת עַל-פְּנֵי הַמָּיִם, et spiritus Dei ferebatur super aquas.

Terug naar Inhoud

Het hijgend hert als godsbewijs

Mozaiekmuseum Istanbul
Foto Dick Osseman

Een vijfde fragment uit het Arabische, overwegend christelijke werkje Kitāb al-iʿtibār fī al-malakūt van Djibrīl ibn Nūḥ,¹ een collectie van ongeveer honderd teleologische godsbewijzen (arguments from design), waarschijnlijk uit de negende eeuw. Zie over dat boekje hier. Uit dezelfde tekst had ik al eens een fragment gebracht over de slurf van de olifant, de domheid van babies, de penis van de man en de menselijke stem. Vandaag is de beurt aan het hert.

• ‘t Hijgend hert, der jacht ontkomen, | schreeuwt niet sterker naar ‘t genot | van de frisse waterstromen | dan mijn ziel verlangt naar God,

heet het in de beroemde berijmde Psalm 42:1. Waarom heeft dat hert zo’n dorst, waarom staat het zo te schreeuwen? Deze achttiende-eeuwse versie van de psalm verklaart dat uit de vervolgingsjacht waaraan het dier juist is ontsnapt. Maar dat is een vrije fantasie. De bijbel verklaart dat dorstige geschreeuw van die hinde in het geheel niet. Het is een vrouwtjesdier, dus burlen kan het niet zijn. In de Nieuwe Bijbelvertaling staat alleen:

• Zoals een hinde smacht | naar stromend water, | zo smacht mijn ziel | naar u, o God.

In het boekje van Djibrīl ibn Nūḥ wordt een dorstig hert opgevoerd als godsbewijs:

• Er wordt wel gezegd dat een hert slangen eet en daarna heel dorstig is, maar toch geen water drinkt, uit vrees dat het gif in zijn lichaam zou kruipen en het zou doden. Dus staat het bij de poel, gekweld door dorst en luid schreeuwend maar zonder te drinken, tot het weet dat het gif zich heeft verspreid en dat het heeft verteerd wat het net gegeten had; pas dan drinkt het. Kijk eens wat in de natuur van dit dier is aangebracht: hoe het een alles overheersende dorst uithoudt uit vrees zich te schaden door drinken. Daartoe kan zelfs een met verstand begaafde mens zich maar nauwelijks dwingen.¹

Het hert is een godsbewijs omdat het zich kan beheersen in een situatie waarin drinken schadelijk, zo niet dodelijk zou zijn. De auteur weet zeker dat het zijn zelfbeheersing van een intelligente schepper ingeplant heeft gekregen.

Herten zijn tegenwoordig bekend als plantenetende herkauwers, maar in de Oudheid meende sommige mensen inderdaad dat ze graag slangen aten en er zelfs op joegen. Zo schreef de Romein Claudius Aelianus (± 170–222) in het Grieks een vrij dik dierenboek, waarin hij veel aandacht heeft voor vijandschappen tussen de diersoorten en de onwaarschijnlijke gevechten tussen dieren, die tegenwoordig bij Youtube opnieuw populair zijn. Hij weet te vertellen:

• Een hert wint het van een slang door een buitengewone gave van de natuur. Ook de gemeenste slang in zijn hol ontsnapt hem niet: het hert zet zijn neusgaten tegen de ingang [van het hol] van de gevaarlijke slang en blaast erin uit alle macht, tot het hem als met de toverkracht(?) van zijn adem eruit trekt; zodra hij zijn kop eruit steekt begint het hem op te eten. Vooral in de winter doen herten dat.
  Het is zelfs voorgekomen dat iemand de hoorn van een hert tot poeder heeft vermalen en dat toen in het vuur gegooid heeft, en dat de opstijgende rook de slangen uit de hele omgeving heeft verdreven; zelfs de geur is ondraaglijk voor hen.²

Bij die winter kan ik me iets voorstellen, omdat slangen dan vanwege de kou erg passief zijn of zelfs een winterslaap houden; de rest komt niet overeen met wat de moderne biologie weet over het hert.

Tweede-eeuws, en dus iets ouder, is de Griekse Physiologus: een christelijk dierenboek, dat de voorname heiden Aelianus beneden zich zal hebben geacht. Maar blijkbaar waren dierenteksten, graag ook over vechtende dieren, in die tijd overal  gangbaar. Hier een fragment over het hert:

• David zegt: ‘Zoals een hert naar de waterbronnen verlangt, zo verlangt mijn ziel naar de Heer.’ De Physiologus zegt: Het hert is een vijand van de slang. Als deze voor hem in de spleten van de aardbodem vlucht komt het hert en neemt zijn bek vol water uit een bron, spuugt het in de spleten, drijft zo de slang naar buiten en vertrapt en doodt hem.
  Zo heeft ook onze Heer de grote slang, de duivel, met het hemelse water, die hij als goddelijk woord vol voortreffelijke wijsheid in zich droeg. En zoals een slang geen water verdraagt, zo verdraagt de duivel geen hemelse woorden. [Er volgt nog wat meer stichtelijks, en dan:]
  Wanneer er haren van een hert in huis zijn of wanneer iemand botten ervan verbrandt zult ge [daar] nooit een slang aantreffen: als de vreze van Christus in uw hart is zal geen vreselijk gif in uw hart opkomen.³

Als altijd geeft de Physiologus een vrome draai aan zijn dierenverhalen. Algemene ontwikkeling of interessante weetjes zijn voor hem pas van belang wanneer hij er een christelijke lading aan kan meegeven.
In deze laatste tekst komt er dus al water bij te pas, maar het verband tussen slangen en dorst is nog niet gelegd. Dat vinden we wél in de wat meer dramatische, Syrische versie van de Physiologus, die de Arabieren eerder bij de hand zullen hebben gehad dan de Griekse of Latijnse. Die heeft in grote lijnen dezelfde tekst als die hierboven, inclusief de slangenverjagende werking van verbrande hertshoorn, maar heeft nog een toevoeging:

• Als een hert een slang opvreet, begint het bij de staart en neemt hem helemaal in zijn keelgat. De kop laat het in zijn bek liggen en dan bijt het hem kapot en verslindt het hem. Maar omdat de kop nog in de mondholte steekt spuugt die veel gal uit in zijn bek en zo, om deze reden, krijgt het dorst en schreeuwt naar de waterpoel.⁴

Ziedaar de dorst, en uiteraard een verwijzing naar Psalm 42:1.

Ook voor de beroemde negende-eeuwse Arabische prozaïst en dierenschrijver al-Djāḥiẓ is er een duidelijk verband met dat psalmvers. Hij citeert het zelfs, al is het in een erg corrupte versie:

• De profeet David zegt in de Psalmen: ‘Mijn verlangen naar de Messias is als [dat van] een hert wanneer het slangen eet.’ [Als een hert slangen eet] wordt het overvallen door een hevige dorst. Je ziet het rondlopen om het water, maar het wordt van het drinken afgehouden doordat hij weet dat het zijn ondergang zou zijn. Want het gif zou dan in het water vloeien en in openingen terecht komen die niet geschikt zijn voor voedselopname. Het hert weet dat niet vanuit een eerdere ervaring; nee, [die kennis] had het al bij de eerste keer dat het slangen at.⁵
  

Hier is de reden voor de dorst een andere, maar bij zo’n lange literaire traditie begrijpen we ongeveer waar dat dorstige hert in Djibrils godsbewijs vandaan komt.

Hoe kwamen die slangen überhaupt op het menu van herten, al in de tweede eeuw? Ligt er een corrupt overgeleverde of verkeerd begrepen tekst uit de Oudheid aan ten grondslag? Of een rare bijbelexegese? Nee, dat laatste kan niet, want dan zou de heiden Aelianus er niet mee aangekomen zijn. Heeft iemand het hert misschien met een andere diersoort verward? Of is de fantasie gewoon op hol geslagen, net als over de basilisk en de eenhoorn?

Er zijn nog meer boeken uit de late Oudheid en de vroeg-islamitische tijd die nageslagen kunnen worden op slangenetende herten. Het bovenstaande geeft alvast een indruk. Het aardige van boekjes als dat van Djibrīl is dat we inzicht krijgen in wat mensen elkaar in vroeger eeuwen hebben wijsgemaakt en hoe die bedenksels door de culturen reisden. Van Babylon en het oude Perzië naar het oude Griekenland en Rome, via het Syrisch en Pahlavi naar het Arabisch van het islamitische Nabije Oosten, vandaar later vaak weer naar Europa. Ook Hildegard van Bingen meende nog dat gemalen hertshoorn slangen weg hield. Het is één beschaving: zullen we het de westerse beschaving noemen?

NASCHRIFT 1: Een specialiste in Arabische en antieke dieren wijst mij op Aristoteles, Historia animalium viii (ix) 611b20: wanneer een hert door een giftige spin (φαλάγγιον) of iets dergelijks is gebeten gaat het krabben vangen en eet die op, als tegengif.
Ik dacht altijd dat mensen als Aelianus en de Physiologus auteurs van het tweede, zo niet derde garnituur waren, terwijl ik een grote eerbied behield voor echt knappe denkers en geleerden als Aristoteles. Die eerbied wordt nu wat minder.
NASCHRIFT 2: De vermelding van de Messias in het Djāhiz-citaat zit me niet lekker. Christenen of moslims zouden het bijbelvers zo toch niet parafraseren? Zit er soms een vreemde joodse exegese achter? Ik heb daar moeilijk toegang toe; als iemand anders dat even wil bekijken …?

NOTEN:
1. Ook bekend als Dalā’il al-i‘tibār. Het werkje wordt vaak toegeschreven aan al-Djāhiz (gest. 868). De eerste (niet-kritische) uitgave verscheen in 1928 in Aleppo.

فقد‏ يقال انّ‏ الأيّل يأكل‏ الحيّات،‏‏ فيعطش‏ عطشًا شديدًا ويمتنع من شرب الماء خوفًا من أن‏ يدبّ‏ السم في جسمه فيقتله‏. وانه‏ ليقف على الغدير وهو مجهود عطشًا فيعجّ‏ عجيجًا‏ عاليًا ولا‏ يشرب منه‏ حتّى‏ يعلم أنّ‏ السمّ‏ قد تفرق‏ ‏ وانّ‏ الذي‏ أكل قد انهضم وحينئذ‏ يشرب‏. ‏ فانظر الى ما جُعل‏ ‏ في‏ طباع هذه البهيمة من الصبر على الظمأ الغالب خوفًا من المضرّة في‏ الشرب‏. وذلك‏ ما لا‏ يكاد الانسان العاقل أن‏ يضبطه من نفسه‏.

2. Aelianus, Nat. anim. ii, 9: Ἒλαφος ὂφιν νικᾷ, κατά τινα φύσεως δωρεὰν θαυμαστήν· καὶ οὐκ αυτὸν διαλάθοι ἐν τῷ φωλεῷ ὤν ὁ ἔχθιστος, αλλὰ προσερείσας τῇ καταδρομῇ τοῦ δακετοῦ τοὺς ἑαυτοῦ μυκτῆρας βιαιότατα ἐσπνεῖ, καὶ ἓλκει ὡς ἴυγγι τῷ πνεύματι, καὶ ἂκοντα προάγει, καὶ προκύπτοντα ἀυτὸν ἐσθίειν ἂρχεται· καὶ μάλιστά γε διὰ χειμῶνος δρᾷ τοῦτο. ἢδη μέντοι τις καὶ κέρας ἐλάφου ξέσας, εἶτα το ξέσμα ἐς πῦρ ἐνέβαλε, καὶ ὁ καπνὸς ἀνιῲν διώκει τοὺς ὂφεις πανταχόθεν, μηδὲ τὴν ὀσμὴν ὑπομένοντας.
3. Physiologus, blz. 48, nr. 30: Ὁ μὲν Δαυὶδ λέγει· «ὃν τρόπον ἐπιποθεῖ ἡ ἒλαφος ἐπὶ τὰς πηγὰς τῶν ὑδάτων, οὓτως ἐπιποθεῖ ἡ ψυχή μου πρὸς σέ, ὁ Θεός». ὁ Φυσιολόγος ἒλεξε περὶ τῆς ἐλάφου ὃτι ἐχθρὰ τοῦ δράκοντός ἐστι πάνυ. ἐὰν φύγῃ ὁ δράκων ἀπὸ τῆς ἐλάφου εἰς τὰς ραγάδας τῆς γῆς, πορεύεται ἡ ἒλαφος καὶ ἐμπιπλᾷ τὰ ἀγγεῖα αὑτῆς πηγαίου ὓδατος καὶ ἐξεμεῖ ἐπὶ τὰς ραγάδας τῆς γῆς, καὶ ἀναφέρει τὸν δράκοντα καὶ κατακόπτει αὐτὀν καὶ ἀποκτείνει.
4. Physiologus Syrus, nr. 17. Syrisch kan ik niet typen, dus die éne lezer die de originele tekst wil zien moet even naar de UB. Een Arabische versie bestaat ook nog, ik zal binnenkort eens kijken of die wat oplevert.
5. Al-Djāḥiẓ, Ḥayawān vii, 29–30:

ومن هذا الباب الذي ذكرنا فيه صِدق إحسان الحيوان ثم اللاتي يضاف منها الى المُوق وينسب الى الغثارة. قال داود النبي عليه السلام في الزبور: شوقي إلى المسيح مثل الأيل إذا أكل الحيات. [والأيل إذا أكل الحيات] فاعتراه العطش الشديد تراه كيف يدور حول الماء ويحجزه من الشرب [منه] علمه بأن ذلك عطبه، لأن السموم حينئذ تجري مع [هذا] الماء، وتدخل مداخل لم يكن ليبلغها الطعام بنفسه. وليس علم الأيل بهذا كان عن تجرية متقدمة، بل هذا يوجد في أول مل يأكل الحيات وفي آخره.

Ook in Ḥayawān iv, 166 noemt al-Djāḥiẓ het hert onder de slangenetende soorten: وتأكل الحياتَ العقبان والأيائل والأراويّ والأوعال والسنانير والشاهمرك والقنفذ. ‘adelaars, herten, berggeiten en -bokken, katten, de steltloper (? shāhmurk) en de egel.’

BIBLIOGRAFIE:
– Claudius Aelianus, Περὶ ζῴων ἰδιότητος – De natura animalium: On animals, 3 dln., vert. A.F. Scholfield, Harvard 1958–9 (Loeb Classical Library 446, 448, 449).
– Physiologus, Griechisch/Deutsch, uitg. en vert. Otto Schönberger, Reclam Buch 18124, 2018.
– Physiologus syrus: Ketobó dakjonojotó. Das ‘Buch der Naturgegenstände’, uitg. en vert. K. Ahrens, Kiel 1892.
– al-Djāḥiẓ, Kitāb al-Ḥayawān, uitg. en commt. ‘Abd al-Salām Muḥammad Hārūn, 7 dln. Cairo 1938–47.

Terug naar Inhoud

De zwaarden van Jezus

Er wordt vaak een tegenstelling opgebouwd tussen het christendom als vredelievende en de islam als oorlogszuchtige godsdienst. Dit is om te beginnen onzin, omdat godsdiensten geen levende wezens zijn die ergens van kunnen houden of ergens een hekel aan hebben. Maar ook ligt er een wat eenzijdige visie op Jezus aan ten grondslag. Deze prediker uit het Noorden van Palestina was kennelijk ook aanvoerder van een troepje gewapende rebellen. Omdat het niets werd met de opstand en de gewelddadige actie beperkt bleef tot een keertje reltrappen in de tempel¹ en het afslaan van welgeteld één oor,² zijn Jezus’ aanhangers, toen hij zelf op smadelijke wijze ter dood was gebracht, de vlucht naar voren ingeslagen en hebben voortaan alleen nog maar zijn woorden, wonderdaden en vredelievendheid benadrukt. Maar het Nieuwe Testament bevat nog sporen van die oorspronkelijke agressiviteit: Jezus kwam ‘niet om vrede te brengen, maar het zwaard’³ en hij komt nog eens terug ‘met een ijzeren herdersstaf’.⁴ Vreemd is de passage in het evangelie van Lucas, die ik hier laat volgen in de Nieuwe Bijbelvertaling:

• Daarna zei hij tegen hen: ‘Toen ik jullie uitzond zonder geldbuidel, reistas en sandalen, kwamen jullie toen iets tekort?’ ‘Niets!’ antwoordden ze. Hij zei: ‘Maar wie nu een geldbuidel heeft, moet die meenemen, evenals zijn reistas, en wie er geen heeft moet zijn mantel verkopen en zich een zwaard aanschaffen. Want ik zeg jullie: wat geschreven staat moet in mij tot vervulling komen, namelijk: “Hij werd gerekend tot de wettelozen.” Inderdaad, nu wordt voltrokken wat over mij gezegd is.’ Ze zeiden: ‘Kijk Heer, hier zijn twee zwaarden.’ Maar hij zei tegen hen: ‘Genoeg hierover!’⁵

Die laatste zin bevalt mij niets. Het Grieks erbij gehaald en ziedaar: het ‘maar’ is niet nodig; Ho de eipen: ja, het woordje de kán, maar hoeft niet ‘maar’ te betekenen. Het kwam in het voorafgaande al twee maal voor, waar het niet met ‘maar’ werd vertaald. De tegenstelling is hier door de vertalers aangebracht. Hikanon estin betekent gewoon ‘het is genoeg’. De aangeboden vertaling is al een christelijke interpretatie. Onmiddellijk na de vermelding van ‘twee’ ligt het meer voor de hand te vertalen als: ‘Hij zei: ‘Dat is genoeg.’

Nu komt u misschien meteen aan met de stoomwals van twintig eeuwen christelijke exegese, die ook in de vertaling doorwerkt, en zegt dat deze passus juíst wil laten zien hoe Jezus zich distantieerde van geweld en de weg naar vrede en liefde insloeg; amen!
We blijven echter zitten met de merkwaardige inconsequentie in de passage. De jongens krijgen eerst opdracht zwaarden aan te schaffen, zelfs als dat ten koste van hun winterkleding gaat. Dan zeggen ze: kijk, we hebben er [al/pas?] twee, en daarop zegt Jezus ineens: dat is genoeg.
Hier klopt iets niet. Je zou verwachten: dat is niet genoeg. Wat is nou twee zwaarden? De grotere knokploeg van Judas blijkt er later ook meer te hebben, en nog knuppels bovendien.⁶ En als twee genoeg was, waartoe dan die dramatische aansporing om zelfs de jassen te verkopen? Is de tekst corrupt? Nee, volgens de gangbare tekstcritische editie van het Nieuwe Testament zijn álle handschriften het eens over de lezing ‘het is genoeg’. Het is niet gepast om tegen alle handschriften een andere lezing te willen doorzetten, dus daar moet het bij blijven.⁷
En toch is het raar. Als de aanblik van die povere twee zwaarden voor Jezus ineens, bij gebrek aan perspectief, de aanleiding was om ter plekke van gewapende actie af te zien, dan had de formulering toch een andere kant op moeten gaan: okay, dat wordt niks jongens, we geven het op, we doen het later, of iets dergelijks.

Hoe dan ook, we krijgen een ander beeld van Jezus dan het gangbare vredelievende. Want ook slechts twee zwaarden wijzen op een clubje opstandelingen. Zwaarden waren duur en je moest er nog mee kunnen omgaan ook; de doorsnee Palestijnse burger zal er geen gehad hebben. Wat moest een stel brave luitjes die een boodschap wilden verkondigen met zwaarden?

Zonder twijfel hebben Nieuwtestamentici en oudheidkundigen over deze onderwerpen al honderden boeken volgeschreven, maar die heb ik niet gelezen. Ik maak gebruik van mijn recht die oude teksten als argeloze burger nog eens opnieuw te lezen. U zult misschien zeggen: Wat jij zegt is onzin, zo moet je het niet lezen!
Dat geef ik graag toe hoor. Met dit stukje wilde ik vooral de scheeftrekkende manier nabootsen waarop veel Nederlanders de koran lezen.

NOOT
1. Matteüs 21, 12-13, Marcus 11, 15-19, Lucas 19, 45-48, Johannes 2, 13-22.
2. Matteüs 26:51, Marcus 14:47, Lucas 22:50-51, Johannes 18:10–11.
3. Matteüs 10:34.
4. Openbaring 2:27.
5. Lucas 22:35–38.
6. Matteüs 26:47.
7. ἱκανον ἐστιν. Alleen de Codex Bezae heeft ἀρκει; dat betekent ook ‘het is genoeg’. Nergens staat er ‘het is niet genoeg’. De gebruikte uitgave is Novum Testamentum Graece, cum apparatu critico […] uitg. Barbara en Kurt Aland, Stuttgart ²⁸2012.

Terug naar Inhoud