Hellestraffen

Volgens de islamitische overlevering heeft Mohammed een reis door hemel en hel gemaakt. In een vorige blog bood ik de tekst van Ibn Ishaq daarover aan en vermeldde in het kort dat er in de Oudheid vele van zulke hemelvaartverhalen bestonden. Nu wil ik een deeltje van de beschrijving van de hel wat uitvergroten. 

De profeet bezichtigt in de hel verschillende groepen zondaren:

• Toen zag ik mannen met hanglippen als kamelen; in hun handen hadden zij stukken vuur als vuistgrote stenen, die zij in hun mond wierpen en die er van achteren weer uitkwamen. Ik vroeg Gabriël wie dat waren. Hij zei: ‘Dat zijn de mensen die onrechtmatig het bezit van de wezen hebben verteerd.’

• Toen zag ik mannen, die mager stinkend vlees voor zich hadden staan en vet, smakelijk vlees ernaast, maar alleen van het stinkende vlees konden zij eten. ‘Wie zijn dat?’ vroeg ik Gabriël. Hij zei: ‘Dat zijn degenen die niet de vrouwen namen die God hun toestond, maar vrouwen naliepen die God hun verboden had.¹

De berichtjes zijn dus opgebouwd volgens een bepaald patroon: ‘Ik zag …, ik vroeg: Wie …? … en hij zei: Dit is/zijn … .’ Om als bron voor de kennis van hemel en hel plausibel te worden geacht moest de verteller een man zijn  met een groot religieus prestige, wat Mohammed uiteraard was. In de vroegere apocalyptische teksten is het precies zo. In de Apocalypse van Paulus (4e eeuw) vertelt de apostel:

• En ik zag een mens, die tot zijn knieën in de vurige stroom stond. Zijn handen waren uitgestrekt en bebloed; wormen kwamen uit zijn mond en neusgaten. Hij zuchtte en weende en riep uit: ‘Ontferm u mijner, want mij wordt meer leed berokkend dan de anderen die deze straf ondergaan. Ik vroeg: ‘Wie is dit, heer?’ Hij zei: ‘Deze man die je ziet is een diaken geweest die de offergaven zelf opat, hoereerde en voor het aangezicht Gods het goede niet deed. Daarom boet hij met deze straf zonder ophouden.’ ²

En in het pre-islamitische Perzische boek Ardā Wirāz (6e? eeuw), vroeger bekend als Arda Viraf, klinkt het zo:

• En ik zag de ziel van een man, wiens ogen waren uitgestoken en wiens tong was afgesneden; hij was in de hel aan één voet opgehangen, zijn lichaam werd telkens met een tweezijdige koperen kam geharkt, en een ijzeren spijker was in zijn hoofd gedreven. Ik vroeg: ‘Wie is deze man en welke zonde heeft hij begaan?’ Srōsh de vrome en de god Ādur zeiden: ‘Dit is de ziel van die goddeloze rechter, wiens [taak] in de wereld het was de goddelozen te veroordelen, maar hij nam steekpenningen aan en wees leugenachtige vonnissen.’ ³

In een joodse legende is het Mozes die de hel te zien krijgt. Hier wordt de vraag weggelaten:

• Toen zei Nasargiel tot Mozes: ‘Kom en zie hoe de zondaren in de hel worden verbrand.’ […] Mozes gaf toe en zag hoe de zondaren werden verbrand, de ene helft van hun lichaam gedompeld in vuur en de andere helft in sneeuw, terwijl wormen die in hun eigen vlees tot leven waren gekomen over hen heen kropen en de Engelen van Vernietiging hen zonder ophouden sloegen. Nasargiel zei: ‘Dit zijn de zondaren die incest, moord en afgoderij begaan hebben, die hun ouders en leraren hebben vervloekt en die, zoals Nimrod en anderen, zichzelf goden noemden.’

Ik heb van deze legende  alleen de Engelse bewerking van Ginzberg.⁴ Het zou kunnen zijn dat deze de tekst wat heeft verkort en de vraag heeft weggelaten; tot zijn bronnen heb ik helaas geen toegang.

Ook hier wordt duidelijk dat het verhaal over Mohammeds hemelreis in een lange traditie staat. De tekst uit Perzië is niet zo oud, maar omdat paradijs en hel Perzische uitvindingen zijn is het denkbaar dat ook dit motief daar al veel eerder bestond.
Dit zijn maar een paar voorbeelden. In de teksten, vooral in Ardā Wirāz, gaat het om hele rijen zondaren, over wie steeds volgens hetzelfde stramien wordt verteld. U kunt zich voorstellen dat de categorieën zondaren naar believen zijn uit te breiden: de buurman, de belastinggaarder enzovoort.

De hel wordt meestal met meer plezier beschreven dan het paradijs. Horror en sadisme zijn nu eenmaal spannender dan eeuwigdurende vreugde. Natuurlijk zullen de beschrijvingen een afschrikkende werking gehad hebben. Maar ook werd de menselijke behoefte aan verhalen over bloederige folteringen erdoor bevredigd, waarin tegenwoordig wordt voorzien door stripverhalen en griezelfilms.

Noten
1. Ibn Isḥāq: Ibn Ishaak, Het leven van Mohammed, vert. Wim Raven, Amsterdam 2000, 85.
2. ‘Apokalypse des Paulus,’ in: Neutestamentliche Apokryphen in deutscher Übersetzung. II. Apostolisches.Apokalypsen und Verwandtes, uitg. W. Schneemelcher, Tübingen ⁵1989, 663ff. (Het hele boek in een Engelse vertaling hier.)
3. Ardā Wirāz Nāmag. The Iranian ‘Divina Commedia’, uitg. Fereydun Vahman, London/Malmö 1986, 214. (Het hele boek in een oudere Engelse vertaling hier.)
4. Louis Ginzberg, The Legends of the Jews, Philadelphia 1954–59, ii, 312; bronvermeldingen v, 416–18.

Terug naar Inhoud

[Dit stuk wordt gereblogd op #GrondslagenNet, de groepsblog van archeologen, classici en oudhistorici.]

Het hijgend hert

U kent misschien het beroemde psalmvers, berijmd door Lucretia van Merken (1721–1789):

• ‘t Hijgend hert, de jagt ontkomen, | schreeuwt niet sterker naar ‘t genot | van de frissche waterstroomen | dan mijn ziel verlangt naar God.

Hier wordt de dorst van het hert in verband gebracht met de vervolgingsjacht waaraan het dier juist is ontsnapt, maar dat is vrije fantasie. De bijbel verklaart de dorst van het hert in het geheel niet, van schreeuwen is geen sprake en zelfs hijgen doet het nauwelijks, volgens de Nieuwe Bijbelvertaling:

• Zoals een hinde smacht | naar stromend water, | zo smacht mijn ziel | naar u, o God.¹

Maar waarom heeft het hert dan zo’n dorst? Wel, omdat het een slang heeft gegeten natuurlijk. In de Oudheid zag men het heel anders dan mevrouw van Merken.
Herten zijn tegenwoordig bekend als plantenetende herkauwers, maar vroeger meenden sommige mensen werkelijk dat ze graag slangen aten en er zelfs op joegen. Zo bij voorbeeld de Romein Claudius Aelianus (± 170–222), die in het Grieks een vrij dik dierenboek schreef, waarin hij veel aandacht heeft voor vijandschappen tussen de diersoorten en de onwaarschijnlijke gevechten tussen dieren, zoals die tegenwoordig in Youtube opnieuw populair zijn. Hij weet te vertellen:

• Een hert wint het van een slang door een buitengewone gave van de natuur. Ook de gemeenste slang in zijn hol ontsnapt hem niet: het hert zet zijn neusgaten tegen de ingang [van het hol] van de gevaarlijke slang en blaast erin uit alle macht, tot het hem als door toverkracht met zijn adem eruit trekt; zodra hij tevoorschijn komt begint het hem op te eten. Vooral in de winter doen [herten] dat.
  Het is zelfs voorgekomen dat iemand de hoorn van een hert heeft afgeschaafd en het poeder daarop in het vuur gegooid heeft, en dat de opstijgende rook de slangen uit de hele omgeving heeft verdreven; zelfs de geur is ondraaglijk voor hen.²

Bij die winter kan ik me iets voorstellen, omdat slangen dan vanwege de kou erg passief zijn of zelfs een winterslaap houden; de rest komt niet overeen met wat de moderne biologie weet over het hert.

Mozaiekmuseum Istanbul Foto Dick Osseman

Tweede-eeuws, en dus iets ouder, is de Griekse Physiologus: een christelijk dierenboek, dat de voorname heiden Aelianus, als hij het al kende, beneden zich zal hebben geacht. Maar blijkbaar waren dierenteksten, graag ook over vechtende dieren, in die tijd overal  gangbaar. Hier het fragment over het hert:

• David zegt: ‘Zoals een hert naar de waterbronnen smacht, zo verlangt mijn ziel naar U, o Heer.’ De Physiologus zegt: Het hert is een aartsvijand van de slang. Als de slang voor hem in de spleten van de aardbodem vlucht komt het hert en neemt zijn bek vol water uit een bron, spuugt het in de spleten, drijft zo de slang naar buiten en vertrapt en doodt hem.
  Zo heeft ook onze Heer de grote slang, de duivel, met het de hemelse wateren gedood, die hij als goddelijk woord vol voortreffelijke wijsheid in zich droeg. En zoals een slang geen water verdraagt, zo verdraagt de duivel geen hemels woord. [Er volgt nog meer stichtelijks, en dan:]
  Wanneer er haren van een hert in huis zijn of wanneer iemand een bot ervan verbrandt zult ge [daar] nooit een geur of spoor van een slang aantreffen: als de vreze van Christus in uw hart is zal geen vreselijk gif in uw hart opkomen.³

Als altijd geeft de Physiologus een vrome draai aan zijn dierenverhalen. Algemene ontwikkeling of interessante informatie is voor hem pas van belang wanneer hij er een christelijke lading aan kan meegeven.
In deze laatste tekst komt er dus al bronwater bij te pas, maar eten doet het hert de slang niet, en ook het verband tussen slangen en dorst wordt niet gelegd. Dat is wél het geval in de meer dramatische, Syrische versie van de Physiologus (5e–6e eeuw). Die heeft in grote lijnen dezelfde tekst als die hierboven, inclusief de slangenverjagende werking van verbrande hertshoorn, maar heeft nog een interessant extra weetje:

• Als een hert een slang opvreet, begint het bij de staart en neemt hem helemaal in zijn keelgat. De kop laat het in zijn bek liggen en dan bijt het hem kapot en verslindt hem. Maar omdat de kop nog in de mondholte steekt spuugt die veel gal uit in zijn bek en zo, om deze reden, krijgt het dorst en schreeuwt⁴ naar de waterpoel.⁵

Ziedaar de dorst, en uiteraard een verwijzing naar het psalmvers. De christelijke Arabische auteur Djibrīl ibn Nūḥ al-Anbārī maakt het nog iets mooier. Voor hem is de zelfbeheersing van het dorstige hert een godsbewijs:: 

• Er wordt wel gezegd dat een hert slangen eet en daarna heel dorstig is, maar toch geen water drinkt, uit vrees dat het gif in zijn lichaam zou kruipen en het zou doden. Dus staat het bij de poel, gekweld door dorst en luid schreeuwend,⁴ maar zonder te drinken, tot het weet dat het gif zich heeft verspreid en dat hetgeen het net gegeten had is verteerd; pas dan drinkt het. Zie eens wat in de natuur van dit dier is aangebracht: hoe het een alles overheersende dorst uithoudt uit vrees zich door drinken te schaden. Daartoe kan zelfs een met verstand begaafde mens zich maar nauwelijks dwingen.⁶

Het hert is een godsbewijs omdat het zich kan beheersen, en zijn zelfbeheersing heeft hij van een intelligente schepper ingeplant gekregen. Dat is de eigen gedachtengang van de auteur; voor de ‘feiten’ omtrent het hert kon hij terecht bij de oudere Griekse en Syrische bronnen.

Waar komt die vijandschap tussen herten en slangen vandaan, al in de tweede eeuw? Ligt er een corrupt overgeleverde of verkeerd begrepen tekst uit de Oudheid aan ten grondslag? Of een rare bijbelexegese? Nee, dat laatste kan niet, want dan was de heiden Aelianus er niet mee aangekomen. Heeft iemand het hert misschien met een andere diersoort verward? Of is de fantasie gewoon op hol geslagen, net als over de basilisk en de eenhoorn?

NABERICHT: Ik moet mij corrigeren: herten zijn weliswaar herbivoor, maar eten een doodenkele keer toch wel eens iets dierlijks. Er dook in het internet een fimpje op van een hert dat een slang at. Een hertenkenner verklaarde dat dit uiterst zeldzaam was, maar wél mogelijk. Helaas is het internetbewijs niet van wetenschappelijke aard, en zal allicht ook niet lang beschikbaar blijven.
Er hoeft in de hele Oudheid maar één persoon geweest te zijn die een hert een slang zag eten en de overlevering kon weer eeuwen voort.

NOTEN:
1. Psalm 42:1: כְּאַיָּל תַּעֲרֹג עַל-אֲפִיקֵי-מָיִם כֵּן נַפְשִׁי תַעֲרֹג אֵלֶיךָ אֱלֹהִים. Ook in de Griekse vertaling schreeuwt en hijgt het dier niet: ῝Ον τρόπον ἐπιποθεῖ ἡ ἔλαφος ἐπὶ τὰς πηγὰς τῶν ὑδάτων, οὕτως ἐπιποθεῖ ἡ ψυχή μου πρὸς σέ, ὁ θεός. In de LXX en de Vulgata is het overigens Psalm 41:1.
2. Aelianus, Nat. anim. ii, 9: Ἒλαφος ὂφιν νικᾷ, κατά τινα φύσεως δωρεὰν θαυμαστήν· καὶ οὐκ αὐτὸν διαλάθοι ἐν τῷ φωλεῷ ὤν ὁ ἔχθιστος, αλλὰ προσερείσας τῇ καταδρομῇ τοῦ δακετοῦ τοὺς ἑαυτοῦ μυκτῆρας βιαιότατα ἐσπνεῖ, καὶ ἓλκει ὡς ἴυγγι τῷ πνεύματι, καὶ ἂκοντα προάγει, καὶ προκύπτοντα ἀυτὸν ἐσθίειν ἂρχεται· καὶ μάλιστά γε διὰ χειμῶνος δρᾷ τοῦτο. ἢδη μέντοι τις καὶ κέρας ἐλάφου ξέσας, εἶτα το ξέσμα ἐς πῦρ ἐνέβαλε, καὶ ὁ καπνὸς ἀνιὼν διώκει τοὺς ὂφεις πανταχόθεν, μηδὲ τὴν ὀσμὴν ὑπομένοντας.
Ook Hildegard van Bingen meende nog dat met wierook verbrand schaafsel van een hertengewei slangen weg hield.
3. Physiologus, nr. 30, blz. 48: Ὁ μὲν Δαυὶδ λέγει· «ὃν τρόπον ἐπιποθεῖ ἡ ἒλαφος ἐπὶ τὰς πηγὰς τῶν ὑδάτων, οὓτως ἐπιποθεῖ ἡ ψυχή μου πρὸς σέ, ὁ Θεός». ὁ Φυσιολόγος ἒλεξε περὶ τῆς ἐλάφου ὃτι ἐχθρὰ τοῦ δράκοντός ἐστι πάνυ. ἐὰν φύγῃ ὁ δράκων ἀπὸ τῆς ἐλάφου εἰς τὰς ῥαγάδας τῆς γῆς, πορεύεται ἡ ἒλαφος καὶ ἐμπιπλᾷ τὰ ἀγγεῖα αὑτῆς πηγαίου ὓδατος καὶ ἐξεμεῖ ἐπὶ τὰς ῥαγάδας τῆς γῆς, καὶ ἀναφέρει τὸν δράκοντα καὶ κατακόπτει αὐτὀν καὶ ἀποκτείνει.
4. Het Syrische en Arabische hert schreeuwt dus wél, maar daar kan Lucretia van Merken geen weet van gehad hebben.
5. Physiologus Syrus, nr. 17. De Arabische Physiologus (uitg. Wentker) heeft dit detail niet.
6. Mijn uitgave van het fragment uit de handschriften:

فقد‏ يقال انّ‏ الأيّل يأكل‏ الحيّات،‏‏ فيعطش‏ عطشًا شديدًا ويمتنع من شرب الماء خوفًا من أن‏ يدبّ‏ السم في جسمه فيقتله‏. وانه‏ ليقف على الغدير وهو مجهود عطشًا فيعجّ‏ عجيجًا‏ عاليًا ولا‏ يشرب منه‏ حتّى‏ يعلم أنّ‏ السمّ‏ قد تفرق‏ ‏ وانّ‏ الذي‏ أكل قد انهضم وحينئذ‏ يشرب‏. ‏ فانظر الى ما جُعل‏ ‏ في‏ طباع هذه البهيمة من الصبر على الظمأ الغالب خوفًا من المضرّة في‏ الشرب‏. وذلك‏ ما لا‏ يكاد الانسان العاقل أن‏ يضبطه من نفسه‏.

BIBLIOGRAFIE:
– Claudius Aelianus, Περὶ ζῴων ἰδιότητος – De natura animalium: On animals, 3 dln., vert. A.F. Scholfield, Harvard 1958–9 (Loeb Classical Library 446, 448, 449).
– Physiologus, Griechisch/Deutsch, uitg. en vert. Otto Schönberger, Reclam Buch 18124, 2018.
– Physiologus syrus: Ketobó dakjonojotó. Das ‘Buch der Naturgegenstände’, uitg. en vert. K. Ahrens, Kiel 1892.

Leestraject: het teleologische godsbewijs bij Jibril ibn Nuh (Pseudo-Djahiz): De slurf. Het hijgend hert. De giraf. De mier op de zijderoute. De mierenleeuw. De draak en de wolken. De domheid van babies. De penis. De stem: van orgel naar doedelzak. Het nut van de bil. De Schepper voorkomt inflatie.

Terug naar Inhoud       Terug naar Inhoud (oud)

Paradijsvogels

De christelijke hemel moet wel stomvervelend zijn, als de engelen daar de hele dag alleen maar Palestrina zingen. Er is daar vooral veel niet: geen honger en geen dorst, geen hitte, geen tranen; geen dood, geen rouw, geen jammerklacht, geen pijn.¹ Daarom hebben de christenen, buiten hun geloofsleer om, nog een Luilekkerland moeten verzinnen.²
In het islamitische paradijs is dat volledig geïntegreerd. Behalve mooie tuinen, weelderige zalen en aantrekkelijke vrouwen is er overvloedig te eten. Als voedsel noemt de Koran fruit en gevogelte—gezonde, lichte kost dus. Te drinken is er uit rivieren van water, wijn, melk en honing; verder gaan er altijd jong blijvende jongelingen rond met ‘bekers en kruiken en een drinkbeker uit een bron, waarvan zij geen hoofdpijn krijgen en niet beneveld raken’.³ De vraag van een enkele moslim, of er in het Paradijs ook kamelen zijn wordt in een zwak overgeleverde hadith door de profeet wat ontwijkend beantwoord: ‘Als God je in het paradijs laat binnengaan, vind je daar wat je hart begeert.’⁴
ولحم طير مما يشتهون  En gevogelte, waar zij maar zin in hebben, heet het in Koran 56:21. Wat voor gevogelte is dat? Dit is het soort vraag dat ook de vroegste koranuitleggers gewoon waren te stellen, én te beantwoorden. Vreemd genoeg hebben zij dat in dit geval niet gedaan, en ook de hadith zwijgt erover. De vogels waarin de zielen der martelaren zich bevinden kunnen niet bedoeld zijn, want die vliegen alleen naar het paradijs om daar zelf voedsel te zoeken; nestelen doen ze onder Gods troon. In de reusachtige boom die in het midden van het paradijs staat en waarin volgens een late Traditie gouden vlinders zitten, kan men zich goed reusachtige vogels voorstellen, maar beschreven worden die pas in het late korancommentaar van Ibn Kathīr (1300–1373): vogels ‘met nekken als slachtkamelen’, of ‘vogels zo groot als tweebultige kamelen, die voedsel zoeken in de bomen van het paradijs’.⁵
Bij Ibn Kathīr wordt ook de keuzemogelijkheid die het koranvers aanduidt (‘waar zij maar zin in hebben’) uitgewerkt: de vogels, die zeventigduizend veren hebben, elk van een verschillende kleur, staan op een rij; dan hoeft de gelovige er maar een uit te kiezen en hij valt al gebraden voor hem neer. ‘Op zijn bord’, voegt een tekstvariant eraan toe. Niemand hoeft zich dus voor te stellen hoe dieren in het paradijs geslacht worden, en het ongemak van gebraden duiven die in je mond vliegen blijft de moslims ook bespaard. Na te zijn opgegeten vliegt de vogel overigens ongeschonden weer weg. In Koran 2:260 wordt in een andere context over het herstellen en opwekken van dode vogels gesproken; dat op de vogels in het paradijs te betrekken was geen grote stap.
Ibn Kathīrs commentaar is een aaneenschakeling van korte teksten die formeel ook hadithen zijn, al gelden ze als zwak overgeleverd. Een vroege, samenhangende tekst over het paradijs die niet aan de profeet wordt toegeschreven staat in een boek getiteld al-‘Azama, een anoniem werk over de kosmos, de hemel en de hel:

• Telkens als er een vrucht is geplukt komt er dadelijk een andere voor in de plaats, die meteen net zo rijp is als die andere aan de tak. Ook als er tien vruchten geplukt zouden worden, zouden er meteen andere aangroeien […].
  Op de bomen zitten vogels die zo groot zijn als tweebultige kamelen, en de vriend Gods eet van hun vlees. Als hij trek krijgt valt het voor hem neer, zodat hij ervan kan eten, geroosterd of gekookt zoals hij maar wil. Het valt voor hem neer door de almacht van God, die tegen iets zegt: ‘Word!’ en dan wordt het.’ ⁶ Als de dienaar Gods er naar hartelust van gegeten heeft en wil opstaan, dan is de vogel meteen weer levend, vet en gaar. Hij vliegt op en verheerlijkt God met de woorden: ‘Lof zij Hem, die mij geschapen heeft en gaar gemaakt heeft, en mijn vlees tot voedsel van zijn godvruchtige dienaren heeft gemaakt!’⁷
  

Ook dit is een soort koranuitleg, maar niet van de (naar toenmalige maatstaven) wetenschappelijke soort. De keuze tussen geroosterd of gekookt is nieuw, evenals de lofprijzing door de weer levend geworden vogels. De vier woorden die de koran besteedt aan het gevogelte in het paradijs hebben dus wel degelijk de fantasie van de mensen geprikkeld, hoewel de ‘canonieke’ Traditie en de vroegste Koranexegese die met succes buiten de deur hadden gehouden. Toch zullen de motieven zeker ouder zijn dan de veertiende eeuw, toen Ibn Kathīr zijn commentaar schreef, en dan het boek al-‘Aẓama, dat helaas niet kan worden gedateerd. De vogel werkt op onze lachlust als hij toebereid en wel op het bord valt en als hij na consumptie levend weer opvliegt en vliegend nog de Heer looft. Maar de auteurs hebben dit vast niet grappig bedoeld, en hun publiek zal er niet om hebben gelachen.

Beslist wél gelachen heeft de spotlustige Arabische dichter al-Ma‘arrī (973–1058), die over een reis door paradijs en hel heeft geschreven, zoals Dante dat later in Europa zou doen. Door het motief uit te vergroten probeert hij ook zijn publiek aan het lachen te brengen. Eerst laat hij een paradijsbewoner een gemarineerde pauw verorberen, die geserveerd wordt op een bord van goud.⁸ Het dier wordt na consumptie weer zijn oude zelf, wat de aanwezigen bewonderend doet uitroepen:

• Geloofd zij Hij, die de botten weer tot leven brengt nadat ze al uit elkaar gevallen zijn. Dat is precies zoals de Schrift het zegt: ‘En toen Ibrāhīm zei: “Mijn Heer, laat mij zien hoe U de doden weer levend maakt”. […] Hij zei: “Neem dan vier stuks gevogelte en snijd ze naar jou toe in stukken. Leg er dan op elke rots een stuk van. Roep ze dan en ze zullen op je toe komen rennen”.’⁹
  Nu komt er een gans langs, zo groot als een tweebultige kameel. Sommige mensen willen hem gebraden hebben, en daar staat hij al, op een tafeltje van smaragd! Als de mensen er naar hartelust van genomen hebben, neemt hij met Gods toestemming zijn vroegere gevleugelde gedaante weer aan. Daarna willen sommigen van de aanwezigen hem liever aan het spit hebben, en weer anderen toebereid met sumak, of gemarineerd in melk en azijn, of nog weer anders. Steeds wordt de gans meteen zoals ze hem willen hebben en daarna wordt hij weer net als vroeger.’¹⁰

Zijn effect bereikt al-Ma‘arrī door concretisering en herhaling: de vogel is nu een pauw of een gans geworden, de receptuur wordt gepreciseerd en de gans gaat als een duikelaartje op en af.
Hoe langer over het gevogelte uit de koran wordt doorgedacht, des te grappiger wordt het. Misschien hadden de vroegste moslims wel aangevoeld dat de lach bij dit onderwerp op de loer ligt en het daarom niet willen becommentariëren?

NOTEN
1. Openbaring 7:16–17; 21:4
2. Herman Pleij, Dromen van Cocagne. Middeleeuwse fantasieën over het volmaakte leven, Amsterdam 2000.
3. De paradijswijn; Koran 56:18–19.
4. Al-Tirmidhī, Ṣifat al-Djanna 11; Aḥmad ibn Ḥanbal, Musnad v, 352.
5. Waar zouden zij anders voedsel zoeken; ze wonen daar immers? De bijzin past beter bij de vogels die de zielen van de martelaren bevatten. Zulke ‘zwerfzinnen’ komen vaak voor in de hadithliteratuur.
6. Koran 2:117, 3:59.
7. Al-ʿAẓama is zoals vele oude Arabische boeken niet uitgegeven en bestaat alleen in een tiental handschrifen, o. a. hs. Parijs 4605, Vatikaan 1480.
8. Eten van gouden borden is in onze wereld niet toegestaan, maar in het paradijs is alles anders.
9. Koran 2:260.
10. Abū al-ʿAlā’ al-Maʿarrī, Risālat al-ghufrān, Cairo 1957, blz. 281–283.

Naar Inhoud